بسمه تعالی عنوان مقاله : تمدن ایران هخامنشی ؛ نخستین تمدن تاثیر گذار و دامنه دار تاریخ نویسنده : رضا مهریزی ( کارشناس ارشد ایرانشناسی ) آغاز سخن : اگر بخواهیم تمدن های بزرگ ، تاثیر گذار ، محوری و دامنه دار تاریخ بشر را برشماریم باید تنها به چهار تمدن اشاره و اکتفا نماییم ، که به ترتیب زمانی عبارتند از : تمدن ایران هخامنشی ، تمدن یونان و روم باستان ، تمدن اسلام و ایران ، تمدن غرب مدرن . ) ملاک ما برای انتخاب تمدن های بزرگ ، بدین قرار است: ۱- داشتن جهان بینی و تفسیر از هستی منقح و روشن و به نسبت زمان خود ، پیشرفته تر و قانع کننده تر که به عنوان محور اصلی ، دیگر ارکان تمدن بر حول آن شکل گیرند و پیش روند. ۲- داشتن وسعت و بزرگی جغرافیایی و سرزمینی. ۳- برخورداری از قدرت بیشتر در ساماندهی و فرمانروایی بر تمدنهای کوچکتر. ۴- قرار داشتن بر گلوگاهها و چارراههای جهانی. ۵- داشتن بیشترین دنباله و دامنه در تاریخ ). ما در این جستار می کوشیم تاملی اجمالی در تمدن ایران هخامنشی داشته باشیم . اصل سخن : هخامنشیان که نخست تنها پادشاهان بومی پارس و سپس انشان بودند با شکست مادها (۵۵۰ پ م) و تشکیل شاهنشاهی هخامنشی و سپس فتح کامل لیدیه و بابل ، تبدیل به بزرگ‌ترین شاهنشاهی شناخته شده جهان و نخستین تمدن محوری تاریخ شدند . هنری لوکاس در تاریخ تمدن خود در مورد امپراطوری ایران هخامنشی می نویسد : « امپراطوری ایران ، دست کم از نظر وسعت ، بزرگترین کشوری بود که تا آن روزگار دیده شده بود . سامیها ، هیتی ها ، یونانیها و مصریها اتباع این امپراطوری بودند و اشراف ایرانی بر همه آنها حکومت می کردند . پادشاه بزرگ ایران در عین حال فرعون مصر و شاه بابل بود. ... ساتراپها که کارگزاران کارآمد هر ولایت بودند امپراطوری گسترده را به عنوان یک واحد کلی متحد نگاه می داشتند و در عین حال به هر ناحیه اعم از یونان ، آشور ، بابل ، فنیقیه و سرزمین های یهودی نشین بیشترین آزادی را در زبان ، دین و زندگی اقتصادی می دادند. این ترکیب حکومت مرکزی با آزادی محلی و گوناگونی ، دستاورد چشمگیری بود ، که سایر امپراطوری ها می توانستند محاسن آن را اقتباس کنند » ( لوکاس ، ۱۳۶۹ : ۱۳۰ ) وی در جای دیگر چنین می گوید : « متحد شدن اقوام بیشمار زیر نفوذ یک فرمانروا ، سبب رونق اقتصادی بسیار گردید . حالت صلح و آرامشی که بر سراسر امپراطوری گسترده حاکم بود، برای کسب و کار نیز مغتنم بود . ... بدین ترتیب زندگی اقتصادی پیشین مصریها ، بابلیها ، لیدیها و سایر انواع امپراطوری ایران به تداوم خود ادامه یافت سهل است همچنان که در فصلهای پیش گفته شد ، بیشتر رونق گرفت ». ( لوکاس ، ۱۳۶۹ : ۱۳۲ ) . در کتاب " تاریخ تمدن و فرهنگ جهان " چنین آمده : « داریوش ، فرمانروای ایران ، بر امپراطوری ای فرمان راند که تا آن زمان بزرگترین امپراطوری تاریخ جهان بود . امپراطوری ایران بسیاری از مراکز تمدن باستانی ، از جمله بین النهرین ، دره سند ، مصر ، سوریه و آناتولی را ضمیمه خود ساخت» . و در ادامه حکومت پارسها را حکومتی عادلانه و با کفایت می شمرد و می گوید : « پارسها با کفایت و عدالت حکومت کردند » .( دان ، ۱۳۸۲ : ۱۹۰ و ۱۹۱ ) و همچنین در جای دیگر کتاب چنین ادامه می دهد : « ایرانیان محیطی فراهم آوردند که استعدادهای مردم توانست در آن شکوفا شود » .( دان ، ۱۳۸۲ : ۱۹۶ ) در کتاب " سرگذشت تمدن " نیز چنین آمده است : « پارسیان نشان دادند که در هنر دشوار کشورداری ، بیش از دیگر مردم دنیای کهن توانایی و جربزه دارند . امپراطوری بزرگی که کوروش تاسیس کرد ، به دست داریوش بزرگ ( ۵۲۱ – ۴۸۵ ق . م ) سامان یافت ) . ( بکر ، ۱۳۸۴ : ۴۷ ) همچنین هربرت جرج ولز در کتاب کلیات تاریخ خود در مورد هخامنشیان چنین می گوید : « سازمان این شاهنشاهی بزرگ گویا بر پایه ای بسیار بالاتر و شایسته تر از دولتهای پیشین استوار بود شبکه وسیعی از راهها ، استانها را به هم می پیوست و چاپارخانه های سلطنتی به فاصله های معین ساخته شده و پیکها از آنها برای بردن پیامهای شهربانان با مسافرانی که اجازه سفر از حکومت داشتند برخوردار می شدند ... این نخستین سازمان پستی و نامه رسانی است که در جهان پدید آمده ». ( ولز ، ۱۳۶۵ : ۳۸۳ ) . در واقع از این سخنان می توان استنباط کرد که تمدن ایران هخامنشی ، شکوه و شوکت بیشتری از دیگر تمدن های کهن مانند مصر و بین النهرین و چین و هند و... داشت و بی شک همین قدرت و عظمت بی نظیر هخامنشیان باشد که هرودوت ، نخستین مورخ جهان و پدر تاریخنگاری ، بخش اعظمی از کتاب تواریخ خود را به پارسیان و روابط آنها با سایر ملل ، اختصاص می دهد . و نیز همین بزرگی و نقش محوری هخامنشیان در تاریخ است که موجب شده هگل ، فیلسوف آلمانی ، چنین بگوید : « از دیدگاه سیاسی ، ایران زادگاه نخستین امپراطوری راستین و حکومتی کامل است که از عناصری ناهمگن { بی گمان به معنای نسبی } فراهم می آید. در اینجا نژادی یگانه ، مردمان بسیاری را در بر می گیرد ( ولی این مردمان ) فردیت خود را در پرتو حاکمیت یگانه نگاه می دارند . این امپراطوری نه همچون امپراطوری چین ، پدر شاهی ، و نه همچون امپراطوری هند ، ایستا و بی جنبش ، و نه همچون امپراطوری مغول ، زود گذر ، و نه همچون امپراطوری ترکان بنیادش بر ستمگری است. بر عکس ، در اینجا ملت های گوناگون در عین آنکه استقلال خود را نگاه می دارند ، به کانون یگانگی بخشی وابسته اند که می تواند آنان را خشنود کند . از این رو امپراطوری ایران ، روزگاری دراز و درخشان را پشت سر گذارده است و شیوه پیوستگی بخش های آن چنان است که با مفهوم ( راستین ) کشور یا دولت ، بیشتر از امپراطوری های دیگر مطابقت دارد » ( هگل ، ۱۳۷۹ : ۳۰۴ ) . البته در اینجا توجه به دو نکته ضروری است یکی اینکه این قولها را ما از آن رو نقل کردیم که بدانیم تقریبا همه از خویش و بیگانه ، در عظمت و بی نظیری حکومت هخامنشی ، تا آن برهه از زمان ، همداستان اند و این مطلب بسیار مهمی است . دومین نکته این که ما میان شاهنشاهی هخامنشی با تمدن هخامنشی تفاوت قایلیم و معتقدیم که پایه گزار شاهنشاهی هخامنشی کوروش ذوالقرنین بود ولی پایه گزار تمدن هخامنشی داریوش بزرگ بود. چرا که در زمان داریوش است که امپراطوری هخامنشی سامان می یابد کارهایی نظیر : تقسیم کشور به سی خشتره یا استان ، ایجاد جاده شاهی به منظور اتصال شهرهای مهم کشور به هم و به پایتخت ، ایجاد چاپارخانه به جهت انتقال نامه های استان ها و فرمان های شاهی ، ایجاد سپاه ۱۰ هزار نفری جاویدان ، تقسیم کشور به بیست حوزه مالیاتی و تعیین سهمیه هر حوزه ، ضرب سکه دریک برای آسان تر شدن معاملات ، اتصال یکی از شعب نیل به بحر احمر و وضع قوانینی که مکمل قوانین حمورابی شمرده میشود . ( برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به : تاریخ ایران زمین ، محمد جواد مشکور . ۱۳۸۱ : ۳۶ و ۳۵ ) علاوه بر اینها به مسایلی که امروزه فرهنگی و هنری نامیده می شود و نیز ، توجه جدی می شود . در این دوران است که کار ساخت تخت جمشید به عنوان مثل اعلا و مظهر تام و تمام هنر پارسی شروع می شود و خط میخی پارسی باستان ابداع می شود و کتیبه های مختلف برای تشریح اوضاع زمان برای آمدگان و آیندگان نگاشته می شود ، همچنین دوران هخامنشی را باید از لحاظ تفکر فلسفی در حکم مقدمه و تمهیدی برای فلسفه یونان دانست و اندیشه های فلسفی ایران هخامنشی بر هراکلیتوس ، امپدوکلس و افلاطون موثر بوده است . باید توجه داشت که اساسا فلسفه یونان در ایونیه که در غرب آناتولی و در همسایگی ایران بود شکل گرفت و نه در سرزمین اصلی یونان و آتن ، شاید یکی از عوامل این امر تاثیر پذیری آنان از جهان بینی ایرانی و نیز فرزانگان ایرانی امثال زرتشتِ پیامبر ، جاماسب حکیم و اوستن مغ باشد. یکی از پژوهشگران در این خصوص می گوید " یونانیان از مدتها قبل ، در نتیجه جنگها ، تجارت و همسایگی با افکار و عقاید ایرانی آشنا شده بودند ، یونانیانی که در آسیای صغیر مسکن داشتند با مغان یا مجوسان که تا سواحل دریای اژه نفوذ کرده بودند ، محشور و با عقاید آنها که مخلوطی از اصول مزدایی و کلدانی بود ، آشنا گردیدند " ( پواش ، ۱۳۸۱ : ۱۰۷ ) به هر روی منابع از مسافرتها و مراودتهای فیلسوفان یونانی با ایران سخن هخامنشی سخن به میان آمده است و چه بسا اصطلاح فیلسوف در فارسی ترجمه ای باشد که فیثاغورس از کلمه هخامنشی کرده باشد چرا که هخامنش در فارسی باستان به معنای یار و دوستدار دانایی است ) البته بحث در این مورد مجال جدایی می طلبد . ( رجوع کنید به مقاله " مورخان چه می گویند ؟ از همین قلم ؛ منتشر شده در سایت فرهنگ امروز و ایرنا ) علاوه بر اینها دین زرتشتی در دوران تبعید بابلی قوم یهود در بین النهرین تاثیر زیادی بر یهودیت و از رهگذر آن بر مسیحیت و اسلام گذاشت . جان بایر ناس در کتاب خود با نام تاریخ جامع ادیان چنین می نویسد : " ظاهرا یهود با آیین زردشتی در بابل تماس حاصل کردند و از اصل و فرع کیش ایرانیان آگاه شدند . از جمله مسأله اعتقاد به اهرمن که آنها به شیطان تعبیر کردند و همچنین اعتقاد به ملائکه کروبی و بعث بعد از موت و ظهور مسیحای نجات دهنده . همه این نکات و معانی در آنجا در دین یهود نفوذ یافت ، زیرا اثری از این مبادی در آثار اولیه آن قوم دیده نمی شود " . ( ناس ، ۱۳۸۶ : ۵۴۶ ) .‌ علاوه بر اینها باید توجه داشت که در زمان داریوش نیایشگاههای دینی نیز مرمت شد و اصلاحاتی در متون دینی و تفکرات دینی ایرانی صورت گرفت. جان رابرتس در خصوص دین و فرهنگ ایرانی در این زمان چنین می نویسد : « ابواب فرهنگ پارسی همیشه به روی نفوذ از خارج باز بوده است . مذهب ودایی و پارسی در قندهار با هم در آمیخت . این هر دو ریشه آریایی داشتند . اصل مذهب پارسی بر قربانی کردن و آتش متمرکز بود و در زمان داریوش ناب ترین و رسمی ترین آیین های مذهب پارسی تحول و توسعه یافت و به صورت آنچه که امروز زردشتی نامیده می شود درآمد و به سرعت در غرب آسیا که تحت حکومت پارسیان بود انتشار پیدا کرد . گرچه دین زردشت چیزی جز آیین اقلیتی از مردم نبود ، بر مذهب جوداییسم یا یهود و شعائر مذهبی که مقدار زیادی از زمینه اصلی مسیحیت را تشکیل می دهد اثر گذاشت . ( رابرتس ، ۱۳۸۶ : ۱۹۶ ) و از همه مهمتر ، همانطور که پیش تر بیان شد ، در زمان داریوش قوانین متقن و استواری برای اداره تمدن هخامنشی تدوین می گردد ، در کتاب مقدس ( عهدین ) دربارهٔ ثبات و تزلزل ناپذیری قوانین پارس در کتاب دانیال و استر سخن رفته‌است. به رغم اشکالی که در صحت و قدمت اصل آن کتاب‌ها هست، باز روی هم رفته، اهمیتی که قانون در حفظ وحدت امپراتوری داریوش و اخلاف او داشته‌است، را نشان می دهد . حتی افلاطون نیز نقش قانون‌های داریوش را در حفظ و ادارهٔ کشور وی نشان گوشزد کرده‌است. به هر روی چنان که گفتیم کوروش ذوالقرنین را باید بنیانگزار شاهنشاهی هخامنشی و داریوش بزرگ را باید بنیانگزار تمدن هخامنشی دانست . پس از داریوش جانشینان او مثل : خشایارشا و اردشیر یکم کم و بیش اوضاع را به منوال گذشته ادامه دادند اما کم کم با کنار گذاشتن قانون و سنتهایی که موجب اعتلای تمدن ایران هخامنشی شده بود ، این تمدن در سراشیبی انحطاط و سقوط قرار گرفت و سرانجام با حمله اسکندر گجستک ، تمدن ایران هخامنشی به مثابه اولین تمدن بزرگ ، تاثیر گذار، دامنه دار و و محوری تاریخ از بین رفت و تمدن جدیدی ، با استفاده از دستاوردهای فراوانِ مادی و معنوی تمدن ایران هخامنشی و دیگر تمدن های کهن ، پا به عرصه تاریخ گذاشت و تاریخ را نیز وارد عرصه ای جدید کرد که این تمدن ، تمدن یونان و روم باستان بود . حاصل سخن : در خصوص تمدن ایران هخامنشی توجه به نکاتی ضروری است : یکی اینکه تمدن هخامنشی تمدنی خدامحور و لاهوت گرا بود . جالب که بدانیم داریوش یکم در کتیبه بیستون ۶۹ بار نام اهورامزدا را بکار برده است و ۳۴ بار نیز خود را تحت حمایت اهورامزدا دانسته است ( ویکی پدیای فارسی مدخل : دین در دوران هخامنشی ) و از این رو با تمدن تاثیر گذار و محوری بعدی خود ، که یونان و روم باستان باشد ، اختلاف ماهوی و بنیادین داش و ما باید جنگهای ایران و یونان ، در زمان هخامنشی ، را نه جنگ صرف میان دو کشور بلکه جنگ دو فرهنگ و دو جهان بینی و تفسیر از هستی بدانیم ( تفسیر از هستی ِ خداپرستانه و لاهوتی تمدن ایرانی که در واقع مظهر اسم جمالی خدا بود و تفسیر از هستی ِ دنیا پرستانه و ناسوتی یونانی که در واقع مظهر اسم جلالی خدا بود ) . نکته دیگر اینکه تمدن ایران هخامنشی مهمترین وصفش این بود که در برخورد با تمدن های کوچک ، رویی گشاده داشت و می کوشید با مروت و مدارا با تمدن آنان برخورد کند ، و البته در کنار آن ، از دستاوردهای آنان نیز بی هیچ تعصبی بهره گیرد . یکی از این موارد ، نحوه ورود و برخورد کوروش با تمدن بابل است . گیرشمن در این خصوص می گوید : ایرانیان نخستین ملتی هستند که شاهنشاهی ای جهانی ایجاد کردند که روح اغماض -عدالت - که پیش از آن شناخته نبود - در آن حکمفرما بود . " ( گیرشمن ۱۳۸۳ : ۴۰۳ ) به هر روی از دیگر اوصاف ایرانیان و تمدن ایرانی ، توانایی ترکیب نمایی و آمیزش گری و سازش دادن عناصر مختلف و نیز ایرانیزه کردن مسایل مختلف بوده و چه بسا هنوز هم باشد . در واقع آنان تمام آنچه از دیگر تمدن ها می گرفتند در هم ترکیب کرده و روح ایرانی را هم بدان اضافه می کردند و پدیده جدیدی می آفریدند و این از هنرهای استثنایی ایرانیان است . گیرشمن می گوید : " هخامنشیان نخستین کسانی بودند که وحدت ات ایران را تحقق بخشیدند ، همچنان که آنان‌ نخستین پادشاهانی بودند که وحدت عالم شرقی را ، و به عبارت دیگر ، جهان متمدن را - که عناصر مختلف آن را تحت یک نظارت سیاسی که هیچگاه سابقه نداشت بهم مرتبط ساختند - تامین کردند . ملت ایران که با وجود اختلاف نژادی ، پا به منصه ظهور گذاشت ، از هرج و مرج زبانها و تمدنها فاتح بیرون آمد. ایرانیان نه تنها شاهنشاهی جهانی تاسیس کردند ، بلکه به ایجاد تمدنی جهانی - که منطقه نفوذ آن وسیع بود - موفق آمدند " . ( گیرشمن ، ۱۳۸۳ : ۲۳۴ ) در جایی دیگر نیز امده است " شاهنشاهی هخامنشیان به یک نمونه موفق برای اداره یک دولت جهانی تبدیل گردید و دستاوردهایی نظیر : پادشاهی متمرکز ، سیستم جاده ای و پست مدرن ، زبان رسمی ، خدمات شهروندی و ارتش وسیع و منظم توسط شاهنشاهی های پسین تقلید گردید ... میراث این دولت و رد پایش بر روی تاریخ جهان از قلمروی آن بسیار فراتر رفت و بر روی تاریخ نظامی ، فرهنگی ، اجتماعی و دینی دنیا تاثیر چشم گیری گذاشت " ( ویکی پدیا فارسی . مدخل : شاهنشاهی هخامنشی ) به هر روی با سقوط تمدن ایران هخامنشی عجالتا ملت تمدن ساز ایران سکوت کرده و به محاق رفت و جای خود را به تمدن یونان و روم باستان داد . اما خدا چنین رقم زد که این سکوت و حاشیه نشینی همیشگی نباشد در نتیجه بار دیگر در دوران تمدن اسلام و ایران ، ملت ایران همچون ققنوسی جوان از زیر خاکستر گذشتگان سر برآورد و تمدنی جدید و پیشرفته تر را بنیان گذاشت. منابع : ۱ _ بکر . کارل ل و فردریک دنکاف ( ۱۳۸۴ ) سرگذشت تمدن . مترجم : علی محمد زهما . تهران : انتشارات علمی و فرهنگی ۲-پواش ، هانری شال ( ۱۳۸۱ ) مقاله " ایران و فلسفه یونان " در کتاب " تاریخ تمدن ایران " نوشته جمعی از ایران‌شناسان اروپا . ترجمه دکتر جواد محبی . تهران : انتشارات گوتنبرگ . ۳- دان . راس یی و دیگران ( ۱۳۸۲ ) تاریخ تمدن و فرهنگ جهان ؛ پیوندهای فراسوی زمان و مکان ( جلد ۱ ) . مترجم : عبدالحسین آذرنگ . تهران : انتشارات طرح نو ۴ _ رابرتس . جان موریس ( ۱۳۸۶ ) تاریخ جهان : از آغاز تا پایان قرن بیستم . مترجم : منوچهر شادان . تهران : انتشارات بهجت ۵- گیرشمن ، رومن ( ۱۳۸۳ ) ایران از آغاز تا اسلام . مترجم دکتر محمد معین . تهران : انتشارات معین . ۶_ لوکاس . هنری ( ۱۳۶۹ ) تاریخ تمدن ( جلد اول ) . مترجم : عبدالحسین آذرنگ . تهران : انتشارات کیهان . ۷- مشکور ، محمد جواد ( ۱۳۸۱ ) تاریخ ایران زمین : از روزگار باستان تا انقراض قاجاریه . تهران : انتشارات صفار - اشراقی . ۸_ناس ، جان بایر ( ۱۳۸۶ ) تاریخ جامع ادیان . مترجم علی اصغر حکمت .؛ ویراستار پرویز اتابکی . تهران : شرکت انتشارات علمی و فرهنگی ۹_ ولز . هربرت جرج ( ۱۳۶۵ ) کلیات تاریخ ( جلد اول ) . مترجم : مسعود رجب نیا . تهران : انتشارات سروش ۱۰. ویکی پدیای فارسی مدخل " شاهنشاهی هخامنشی " و مدخل : دین در دوران هخامنشی " . ۱۱_ هگل ، گ . و ( ۱۳۷۹ ) عقل در تاریخ . ترجمه حمید عنایت . تهران : انتشارات شفیعی .